In your face

De cijfers rond racisme en vreemdelingenhaat die vorige week nieuws werden toen de cijfers van de Vlaamse Migratie- en Integratiemonitor voorgesteld werden, troffen me erg. Bijna dagelijks ben ik door mijn werk met 'het thema' bezig. En samen met mij een heel legertje diversiteitswerkers, in zeer verschillende functies. Met de stille hoop jezelf op een dag overbodig te maken. Op zo'n hoopvolle dag sta ik vaak op het het idee dat we natuurlijk een levenslang werk hebben aan een goede interpersoonlijke communicatie - want ik ken niemand die daar expert in is, om het maar eens in competentietermen te zeggen. Dan relativeer ik het aandeel cultuur. Maar in confrontatie met deze cijfers, denk ik wel dat we over cultuur moeten spreken. Een dan zeker niet 'over' de cultuur van 'de ander', maar juist 'in' de eigen cultuur duiken. Zoals Hans Muys bijvoorbeeld in zijn reactie op die cijfers een dag later in De Morgen duidelijk de koppeling maakt tussen deze cijfers en de hoge onzekerheidsvermijding in Vlaanderen. Of zoals Rachida Lamrabet het mooi verwoordt in haar artikel over het rouwproces van Vlaanderen, het ingebeelde Vlaanderen dat nooit realiteit is geweest.

Ook om een tweede reden troffen die cijfers me. Ik ben immers ook allochtoon in de ruime defintie. En in elk geval anders, geen typische Vlaming volgens het Bourgeoisrecept. Ik sta niet onmidelllijk op als de wekker afgaat, bij mij kan je binnenwandelen zonder afspraak, mijn kinderen spelen graag op straat,... Dat is alvast duidelijk. De cijfers treffen omdat ze veelzeggend zijn over hoe met andersen wordt omgegaan in de samenleving. En daar hebben zeer veel mensen last van. De verkrampte houding waarmee wordt geoordeeld over wat kan/niet kan, wat aanvaardbaar is, wat normaal is, speelt zich elke dag af op werkvloeren, in treinen, aan de kassa van de supermarkt. De blikken die mensen uitwisselen zitten vol superioriteit en vol angst. Hoe is het zover gekomen? Voorname bronnen liggen natuurlijk in onze eigen cultuurgeschiedenis: onverwerkte trauma's van wereldoorlogen, van onderdrukking van een volk, van repressie door de Katholieke Kerk, van weinig opleiding en studie. Marc Colpaert kan er uren over vertellen. Blijkbaar dragen we dit intergenerationeel mee. Al is er wel een duidelijk verschil bij deze cijfers: hoe ouder de Vlaming, hoe negatiever zijn houding; er zit dus ook een aspect aan van 'gewenning' of van 'tijd heelt de wonden'?  En ook scholing speelt een rol. Via vorming en training proberen we hieraan te werken en daar zijn soms echte 'chocs interculturelles' voor nodig (zoals Margalit Cohen-Emerique deze ervaringsgerichte oefeningen en besprekingen van cases noemt).

Vorige week begeleidde ik een groep van 85 studenten, die zelf in hun samenstelling erg divers waren, tijdens een interculturele belevingsweek. De week bevatte enkele klassiekers: een moskeebezoek, wandelingen met Antwerpen Averechts, Kwinkslag spelen; we bekeken het groot racisme experiment in NL, maar deden ook een confronterende oefening in anders-zijn. Wat mij erg opviel was dat het voor sommigen de eerste keer was dat ze tijdens deze activiteiten met een medestudent durfden praten over cultuurverschillen: zichtbare, zoals het dragen van een hoofddoek of minder zichtbare, de opvoeding in je gezin van herkomst. Vaak waren dit zeer gevoelige gesprekken. En dat raakte diep. En werkte erkennend en waarderend. En zorgde ervoor dat de bezoeken in de stad een stapje verdergingen, want de uitwisseling tussen elkaar maakte de uitwisseling met andersen opener. Met een groter respect werd er geluisterd; de botsingen werden minder uit de weg gegaan. In de evaluaties achteraf brachten vele studenten aan dat ze het gevoel hadden anders naar elkaar en de hen omringende samenleving te kijken, dat ze tevoren geen weet hadden van de belevingen van je echt anders te voelen tot en met gediscrimineerd te worden. Tijdens deze lesweek kwam Sultan Balli ook spreken. Zij bracht het begrip aan 'integratie-transformatie': een oproep om aan integratie te werken bij alle burgers die deel uitmaken van deze samenleving. Iedereen moet zijn plekje vinden in deze superdiversiteit. De opleidingsweek heeft me opnieuw doen beseffen dat de tijd gekomen is om daaraan te werken liefst in etnisch-cultureel heterogene groepen zodat de dialoog alvast daar kan starten.

Want wie deze cijfers echt in het gezicht gekregen heeft zijn natuurlijk de mensen die zichtbaar anders zijn en over het wie het voornamelijk gaat. Mijn zusters, moslima's, bijvoorbeeld of mijn 2 allochtone collega's die de week mee-begeleidden of de sterke vrouwen uit het prachtige boek (annex tentoonstelling in Museum M)  "Ik kom van ver". Hen wil ik oproepen om te durven spreken over wat hen bezighoudt, over hoe ze zich voelen, wat ze meemaken, hoe ze bijdragen aan deze samenleving. Alleen een dialoog waarin we elkaar ontmoeten als mensen kan kentering brengen. En laat ons misschien de cijfers bekijken met het glas halfvol: al 60% van de Vlamingen beschouwt de aanwezigheid van verschillende culturen als een verrijking van onze samenleving. Op naar de 100%!

Deep Democracy

Bij Jitske Kramer volg ik de training deep democracy. Het is een boeiende leren-door-ervaring tweedaagse die me heel wat inzichten geeft over hoe besluitvormingsprocessen kunnen verlopen met de groep als focus. Deze methode is ontwikkeld door Myrna Lewis in Zuid Afrika na de apartheidsperiode. Machtsverschuivingen waren de aanleiding om goed door te denken en te gaan oefenen in hoe je in democratische besluitvoming de wijsheid van de stem van de minderheid kan meenemen. In Deep democracyprocessen werken we toe naar consensus. Maar dat vraagt tijd en arbeid, merkte ik vandaag al. Groepen moeten die processen ook wat gewoon worden; het is misschien ook niet cultuureigen te denken vanuit het collectief ipv vanuit deel uitmaken van een groep. Net over dit idee les ik vanmorgen op de lange treinrit naar Utrecht in een fijn boek Presence waarin oa Peter Senge en Otto Scharmer (van Theory U) op zoek gaan naar wat nu maakt dat mensen echt gaan veranderen. Essentieel voor hen hierin is dat we ons beeld op organisaties veranderen en van een mechanistische visie waarin we groepen, organisaties,instituten en de samenleving zien als de som van delen die een geheel vormen naar een meer organische visie op collectieven als levende systemen waar verandering zich ontwikkelt in lijn met wat de omgeving nodig heeft of vraagt. Vanuit angst of bezorgdheid blijven we in de veilige cocon van het eigen gelijk en vormen we cirkels van reactief denken die kleine aanpassingen toelaten, maar geen rekening houden met wat de wereld vandaag nodig heeft en zo gaan we disharmoniëren. Als we in een proces van diepgaander leren willen terechtkomen waardoor echte verandering mogelijk wordt moeten we ons veel bewuster worden van het groter geheel en onze acties meer ten dienste stellen van dit groter geheel. Het is een broodnodige pardigmashift.

Net ook die elementen maken de kern uit van een ongoing gesprek dat ik met Gunilla de Graef begonnen ben (of liever verdergezet heb, want we werken al jarenlang samen). We zijn op zoek naar wat nu essentieel een verschil uitmaakt. Na al het training geven in interculturele communicatie het intercultureel competenter maken van mensen via coaching en intervisie komen we soms tot de slotsom dat het over heel fundamentele zaken gaat die een mens mens maken en die een samenleving een goede plek om te leven maken. Noem het respect, misschien soms zelfs be-leef-dheid en de durf om met elkaar de dialoog aan te gaan. In de Deep Democracy training had Jitske Kramer het over twee metaskills: compassie en neutraliteit. In het boek Presence heeft men het over vertrouwen en nederigheid. Martha Nussbaum spreekt over het ontwikkelen van empathie en veerkracht. Allemaal wijze mensen die het toverwoord zeker niet hebben gevonden waar bij wie het fijn vertoeven is om even zelf te reflecteren en energie op te doen om verder aan de slag te gaan.

In deze samenleving ontmoeten we mensen die zinvolle experimenten ondernemen. Enkele van hen hebben we de afgelopen jaren ook mogen begeleiden op hun tocht. Wat we van hen nu leren is dat zij die echt zaken ondernemen putten uit een levensenergie die hen zeer bewust in het leven doet staan. Misschien is dit wel de A+ van het interculturele competentiemodel dat we ontwikkelden. En die A+ kan gevoed worden door inter-culturele ontmoetingen of shocks, door stil te staan en routines te onderbreken, door je eigen denken en doen te heroriënteren vanuit een wij-denken en doen.

Citaat van W. Brian Arthur van het Santa Fe Institute: "Iedere verregaande vernieuwing is gebaseerd op een inwaartse ontdekkingstocht naar een diep gelegen plaats, waar het weten aan de oppervlakte komt."

Wordt vervolgd...

Fanny

Niet voor de winst

Martha Nussbaum schreef een boek met deze titel. Het is een manifest dat een pleidooi houdt voor onderwijs waar menswording centraal staat.

Vrijdag nam ik als docent deel aan een visiedag van het team van de opleiding toegepaste Psychologie in Antwerpen, waar ik het vak Interculturele Begeleiding doceer. We kregen er de ruimte om vanuit een denkoefening rond gebeurtenissen op persoonlijk vlak, in de opleiding, het werkveld en de samenleving te komen tot een kernidee, een droom over waar ons onderwijs naartoe zou moeten evolueren. In een creatieve bui kwam het groepje waarin ik meewerkte tot een tekening waarbij onderwijs op dit moment vooral een spiegel van de samenleving is, onderwijs wil 'mee'-zijn met de trends van verzakelijking, efficiëntie, impact, individualisering,.. en ga zo maar door. Terwijl de rol van onderwijs juist zou moeten liggen in het 'voor'-zijn, in het opnemen van een voortrekkersrol, om jonge mensen klaar te stomen voor de nieuwe samenleving waarvan de kiemen al te zien zijn. Een samenleving waar samen leren en leven centraal staat, waar veerkracht moet ontwikkeld worden om om te gaan met levensgrote uitdagingen, waar alles veel meer slow zal verlopen. Van slow food naar slow learning? Het onderwijs dat daarop wil voorbereiden kan niet anders dan naar inhoud en  pedagogiek ruimte te maken voor menswording. Inhoudelijk zou veel meer aandacht mogen gaan naar andere culturen en religies, naar het kritisch bevragen van het eigen westers discours als één van de mogelijkheden ipv de alleszaligmakend, geschiedenis en filosofie, maar ook het leren van een vreemde taal zouden noodzakelijke ingrediënten moeten zijn van elke opleiding. Daarnaast is het belangrijk ruimte te maken voor het ontwikkelen van de verbeelding via een ruim aanbod aan kunstvormen. Pedagogisch is het een noodzaak te gaan werken met kleine groepen waar de individuele ontplooing van de studenten in interactie met anderen onderwerp van gesprek kan zijn, waar feedback en oprechte aandacht van docenten een plaats hebben, waar een experimenteerruimte voorhanden is om het nieuwe samenleven te oefenen. Deze droom lijkt ver af te staan van wat we momenteel meemaken op vlak van onderwijsontwikkelingen. In het boek van Nussbaum vergelijkt ze haar ervaringen in de VS, Europa en India  en besef je hoe bedroevend de kwaliteit van ons onderwijs is. In het licht van een goed functionerende democratische samenleving moeten we het roer dringend omgooien. Ik vond het afgelopen vrijdag een zeer deugddoende en enthousiasmerende oefening, die hoop creëerde. Er is een alternatief. Lees zelf Martha's manifest en denk ook eens terug aan die ervaringen tijdens jouw leerproces die je echt iets hebben geleerd over jezelf en de samenleving waarin je je beweegt, over onderwijs dat ertoe doet.

Fanny


Citaat uit Martha Nussbaum- Niet voor de winst: "Als de werkelijke botsing der beschavingen, zoals ik geloof, een botsing binnen de individuele ziel is, waar hebzucht en racisme strijd leveren met respect en liefde, dan zijn alle moderne samenlevingen die slag snel aan het verliezen, omdat ze de krachten voeden die tot geweld en ontmenselijking leiden en er niet in slagen de krachten te voeden die leiden tot culturen van gelijkheid en respect." (p. 188)