E-man-cipatie: exit witte mannen?!

Ik woon in Mechelen. De stad die vorige week het nationale nieuws haalde met een niet-gegeven handdruk. En ik wil er meteen bijzeggen met een niet-gesloten huwelijk. Want is dat niet het echte ‘drama’: er is een witte man die geen hand heeft gekregen en gekrenkt is in zijn eer, maar er is in mijn ogen vooral een vrouw die onbeschermd is achtergebleven. Het wettelijk huwelijk biedt immers toch een iets veiligere basis voor een vrouw om een relatie aan te gaan dan zonder een huwelijkse verbintenis. En dat werd deze vrouw ontzegd. Ik was er niet bij en weet dus niet concreet over wie het ging. Maar ik denk dat we hier wel van een intercultureel conflict kunnen spreken. Met in de hoofdrollen een bange blanke man, in zijn eer gekrenkt en een vrouw, wellicht gelovig, die haar eigen eer wilde beschermen. Het gaat me niet om wie heeft gelijk, maar wel wil ik een ander perspectief laten klinken dat in deze situaties in mijn beleving weinig gehoord wordt. Laat ons even abstractie maken van de verkiezingskoorts en profileringsdrang die wellicht ook meespeelt in dit verhaal, de harde taal die dan klinkt en waardoor zoiets ook nationaal nieuws wordt. Een alledaags gebeuren – dat zou het in mijn ogen moeten zijn- wordt uitvergroot tot een incident.

Wat weten we? De schepen stak zijn hand uit en de vrouw zei dat ze hem geen hand kon geven. De schepen beslist het huwelijk niet te willen sluiten. Een eerste bedenking is of een hand geven hoort bij het verplichte ceremonieel rond een burgerlijk huwelijk. Nergens staat het geschreven in de wet dat dit moet, dat dit erbij hoort. En ik denk ook niet dat overal in België men de hand schudt. Het was vooral een gewoonte van deze schepen, kan je stellen, iets wat hij wil, wat hij eist. Een culturele gewoonte die hij oplegt in een omgeving die ‘neutraal’ hoort te zijn.

En hij voelde zich beledigd. Vond het een kwestie van genderongelijkheid in zijn stad. Dat er een vrouw is die mannen geen hand wil geven. Voor alle duidelijkheid het ging niet over een vrouw die niet wilde begroeten. Het ging over die ene witte mannelijke dominante vorm van begroeten: de handdruk.

Als er zo’n incidenten rond begroeten zijn, wil ik wel onderstrepen dat ik het  belangrijk vind dat er gegroet wordt.Op welke manier, daar lijkt mij veel verschil op te mogen zitten in een meerstemmige samenleving. En dat dit af en toe oncomfortabele situaties oplevert, ja, dat is zo. Wees voorbereid op verschil, get over it, denk ik dan! Zeker een schepen van diversiteit zou beter moeten weten.  

Er is verder geen communicatie of dialoog meer geweest. Dit had natuurlijk ook gekund: dat de schepen had gezegd wat hem stoorde en zou gevraagd hebben wat de intentie of reden is, of er iets ander mogelijk zou geweest zijn, nee meteen is het huwelijk geweigerd. Een heel drastische oplossing voor dit conflict.

Wat de motieven van de vrouw zijn, kunnen we dus niet weten: vindt ze deze schepen onsympathiek (je kiest immers op maandag niet wie je trouwt, je moet het met hem stellen , willens nillens), wilde ze rein blijven voor de man om wie het vandaag voor haar draaide, haar toekomstige echtgenoot, wilde ze haar familiegewoontes eren, wilde ze uiting geven aan haar wens om…

Als hetzelfde zich zou voordoen met iemand die die dag griep heeft en geen hand geeft om niet te besmetten , met iemand die een huidziekte had en geen hand zou kunnen geven, met iemand die owv een fysieke beperking geen hand heeft, dan zouden we er heel anders naar kijken. Nochtans gaat het in se om eenzelfde diversiteitsvraagstuk. Iemand geeft geen hand bij een ceremonie waar een hand geen verplicht onderdeel is. Maar omdat het over al dan niet vermeend cultureel of religieus verschil gaat, tillen we anders aan de zaak. Het wordt een verhaal van genderongelijkheid, van niet passen in deze geëmancipeerde samenleving. En de stereotypen die dan rondvliegen zijn niet van de poes. Meteen wordt over deze vrouw gezegd dat het wel een gedwongen huwelijk zal zijn, dat het haar man is die haar dwingt hiertoe, dat ze conservatief is,… weten we dat? Is dit informatie of speculatie? Ik vind het provocatie. Laat ons eerst stilstaan bij deze vrouw en wat zij wil. En terwijl ik het schrijf ben ik dus al de zoveelste die in haar naam spreekt. En dat is nu net het probleem. Als we echt respect hadden gehad voor haar e-mancipatie dan had zij haar zegje mogen, dan had zij mogen beslissen geen hand te geven, dan had zij het huwelijk gekregen waar ze voor gekomen was. Dat is in mijn ogen gendergelijkheid. Dat deze vrouw het huwelijk op haar manier had mogen beleven en dat is haar nu ontzegd. Ze is in mijn ogen gediscrimineerd en niet geëerd. Niet de schepen maar haar komt het recht toe gekrenkt te zijn in haar eer.

Ter wille van de e-man-cipatie, was hier het antwoord geweest: niet de vrouw die de huwelijkszaal wordt uitgezet, maar wel exit witte man!

Alle witte mannen? Nee, alle mannen die zich niet bewustzijn van hun mannelijke witte privileges.

Deze week tijdens een training, waar ik deelnemer was, vertelt een jonge man hoe progressief hij omgaat met zijn vrouw: hij geeft haar alle vrijheid, hij gunt haar haar succes, hij ondersteunt haar bij haar carrière. Hoe nobel ook zijn bedoelingen en hij ziet zichzelf misschien als feminist, mijn haren gingen recht overeind staan. Draai die zinnen eens om: ik geef mijn man de vrijheid, ik gun hem zijn succes, ik ondersteun hem bij zijn carrière. Hoe kleinerend en paternaliserend. Elke mens heeft recht op vrijheid, geluk, werk. Vrouwenrechten zijn mensenrechten. Mensenrechten zijn geen alleenrecht van witte mannen. We hebben het oordeel van mannen in deze niet  nodig. Witte mannen:  bemoei je niet met onze e-man-cipatie. Maar doe je eigen huiswerk, word je bewust en maak gebruik van je privileges om onze strijd te steunen. Zeg: dit is een recht! Dit is haar recht!

Hebben we nood aan een polarisatiekuur?

In deze samenleving in transitie hebben we niet meteen op alle uitdagingen een pasklaar antwoord. Een duidelijk maar soms ook scherp verhaal kan mensen dan raken! Waarin er gezegd wordt wat er gezegd moet worden en waarin met lef benoemd wordt waar het echt om gaat. Zo’n wervende en soms ook polariserende verhalen vind je aan beide zijden van een spectrum. Ze worden door mannen en door vrouwen gebracht, door gelovigen en seculieren, door politici en apolitiekers.

Bart Brandsma brengt een hanteerbaar model, waarin hij op een heldere manier deze polariseringsdynamiek en de rollen hierin van pusher, joiner, zondebok en bruggenbouwer beschrijft. Hoewel hij zelf het model bestempelt als niet-normatief, kan ik me niet van de indruk ontdoen dat er een oordeel ligt op de rol van de pusher, hij die aanjaagt en aanklaagt. Zelfs aan een tafel vol politici, in  debat na een lezing door Brandsma, wilde niemand deze rol nog opnemen. Ik denk dat dit komt vanuit angst voor polarisering, meer nog angst voor het conflict of de oorlog die daaruit zouden voortvloeien.  En die angst is terecht. Dat toont ons ook de geschiedenis. Wat ik dan ook mis in het verhaal van Brandsma is een concrete manier om uit de polarisering naar verbinding te komen. Hij spreekt over het vertolken van de stem van het midden. Ik ben daar niet zo van overtuigd. Natuurlijk is er veel te vinden in het midden en moeten de mensen daar ook een stem krijgen. Vaak is er daar echter ook veel vaagheid, wazigheid, meer van hetzelfde, sabotagegedrag en niet zeggen wat er gezegd moet worden.

In Deep Democracy gaan we anders om met polarisering. We verscherpen aanvankelijk, gaan de polen uitvergroten. We dagen mensen uit echt alles te zeggen vanuit hun kant wat voor hen waar en echt is, ook al is het niet politiek correct, verkeerd, immoreel, onbeleefd of wat dan ook. De andere kant luistert tot alles gezegd is wat er gezegd moet worden. En dan draaien we de rollen om en spreekt die andere kant zich ook helemaal uit. Polarisering ten top, dus!  Maar daar laten we het dus niet bij. Er volgen daarna twee belangrijke stappen. In een eerste ronde wordt iedereen uitgenodigd te benoemen wat haar geraakt heeft, wat echt binnenkwam en te reflecteren op wat dit met jou te maken heeft, wat dit je leert over jezelf. Dit is de weg van echte compassie, die start bij mededogen voor jezelf voor die duistere kantjes van jou die je maar al te graag tussen haakjes zet of projecteert op de ander. Als deze graantjes van wijsheid zijn geoogst, volgt een tweede stap waarin we gezamenlijke besluiten proberen te nemen, telkens zorgvuldig luisterend naar de stem van de minderheid. Pas hier komt dus de verbinding tot stand. Pas dan kan er weer een echt ‘midden’ betreden worden. Polarisatie helpt ons dus om weer tot verbinding te komen, om het conflict echt en in de diepte op te lossen.

Mijn vrees is dat we in België/Vlaanderen maar al te graag in dat grijze midden van Brandsma gaan staan, alles genuanceerd bekijken , compromissen sluiten. We merken in deze spannende tijden dat dit niet volstaat, dat we zo niet vooruitgaan. Ik doe hierbij dus een oproep wel met elkaar het conflict aan te gaan en daarbij polarisering in te zetten als een uitnodiging om scherp en direct tot de essentie te komen. We kunnen alleen maar leren van elkaar als we ook samen door de modder gaan. 

Er speelt, terwijl ik dit schrijf, een liedje door mijn hoofd ‘We gaan op berenjacht…’. Om de beren van vandaag het hoofd te bieden, grote indrukwekkende thema’s als armoede, migratie, klimaatopwarming in de ogen te kijken, moeten we erdoor, erover, eronder net zoals in dit liedje. Zonder polarisatie geen echte oplossingen, geen creativiteit en innovatie. Laat ons proberen zonder oordeel te luisteren naar die stemmen die radicaal en extreem andere visies en praktijken verkondigen en ervoor openstaan dat zij weleens de pioniers zouden kunnen zijn van de nieuwe samenleving die ons wacht, de helden van morgen.

En ik wil daarbij een aantal grote vrouwelijke pushers danken. By the way, ook vrouwen kwamen niet voor in het betoog en de voorbeelden van Brandsma L. Het zijn vrouwen die op zeer bijzondere kruispunten van verschil, van anderszijn in het leven stonden en staan en op die manier een verschil maken waar wij allemaal baat bij hebben. Ik noem er drie, maar er zijn duizend-en-één voorbeelden. Er is Rosa Parks die door te blijven zitten op de bus een hele burgerrechtenbeweging in gang zette die zorgde voor een nog niet voltooid verhaal van meer gelijkwaardigheid tussen mensen. Er is Vandana Shiva die strijdt voor de rechten van boeren op hun eigen zaadteelt en die de patenten op inheemse planten uit India aanvocht tot in de Europese rechtbanken en won. Zo is de neemplant die al vele levens redde van barende vrouwen en pasgeborenen weer in de handen van de rechtmatige eigenaars, de mensen die deze planten verzorgen. En er is Amina Wadud, die als lesbische vrouw voorgaat in de moskee en een prachtige niet-seksistische hertaling maakte van de Koran. Als u bij al deze verhalen denkt, daar wist ik niets van, ga er dan naar op zoek. Het zijn verhalen die geen ruimte hebben gekregen in de wereld van het grijze midden.     

Radicalisering: ons verhaal

Een mooie zomeravond in de tuin van de Wereldwinkel met een zeer diverse groep van  mensen. Durre Ahmad was onze gast op Thee en Taart gisteren. Zij nam ons mee naar de wortels van radicalisering door drie verhalen te vertellen. Daarbij verwees ze naar de mooie TEDconferentie van Chimamanda Ngozie Adichie ‘The danger of a single story’.

‘Haar’ verhaal begon bij haar kindertijd in Pakistan, nog voor de Koude Oorlog uitbrak. Waar zij schoolliep bij de zusters en de bijbel een deel van haar leven was terwijl zij diepgelovige moslimouders had. In dat Pakistan was er een diversiteit aan levensbeschouwingen: zoroasters, boeddhisten, soennieten en sjiieten, christenen leefden er samen. Religie was geen conflictstof. Waar Pakistan wel in meegezogen werd, was een conflict waar zij misschien erg weinig mee te maken hadden, maar dat de volgende generaties enorm zal tekenen. Allen verenigden zich om het communisme buitenspel te zetten. Zo kwam bijvoorbeeld Bin Laden op het toneel en vele anderen die nu trekkers zijn van jihads en destijds getraind en bewapend werden door de VS. Dat is het geopolitieke verhaal. Dat psychologische wonden nalaat. De oorlog veranderde het leven van de kinderen compleet. Een indoctrinatiemachine trok zich op gang die de curricula op scholen veranderde, die een zwarte salwar kameez als schooluniform oplegde, die mannen en vrouwen die samen door het park liepen ging vragen naar hun trouwcertificaat,… een totalitair regime, waarin angst begon te overheersen. “Anxiety is a dis-ease”, zei prof Ahmad. Je voelt je nooit meer ergens gerust, je basisvertrouwen in mensen wordt geschonden. Dat was zeker zo voor de duizenden wezen die achterbleven na die oorlog. Deze jongens werden opgevangen in madrassa’s, unisex mannenbastions. Het vrouwelijke element dat de islambeleving in Pakistan zo tekende, werd uitgesloten. Met geld van Saoedi-Arabië werd één versie van de islam opgelegd aan alle moslims. In deze versie is geen plaats voor vrouwen. Zij worden letterlijk monddood gemaakt door hen van kop tot teen te sluieren en hen rechten te ontnemen: alleen de deur uitgaan, autorijden, recht op zelfbeschikking over je lichaam. Er ontstond een ‘monchromatic society’. Alle kleur verdween. In een psychologisch experiment is bewezen dat als je mensen in een kamer zet waar alles wit is, ze hun perceptievermogen verliezen en blind worden.

En daarna kwam ‘jouw’ verhaal, het verhaal van wat hoe de moderniteit de Westerse mens en zijn relatie tot religie voorgoed veranderde (uitspraak van Karen Armstrong). De moderne mens heeft religie vervangen door rationaliteit. Ik denk, dus ik ben. Deze Cartesiaanse split van hoofd en lichaam trekt zich door naar de manier waarop we met geloof omgaan. Geen enkele religie heeft zo geïnvesteerd in wetenschappelijke bewijzen voor haar bestaan dan het Christendom wel. Religie is echter vooral mythos in plaats van logos. Het is een verhaal en geen set van regels en waarheden. Het gaat over betekenisgeving. Sinds de moderniteit is psychologie de ‘logos of the soul’ geworden, ze vervangt religie omdat mensen nood hebben aan betekenisgeving. Hedentendage zien we dit ook in de consumptie van mindfullness, yoga,…Wat in de moderniteit ontbreekt is, de emotie, de intuÏtie, het vrouwelijke element. Vrouwen zijn ‘bad’ – ketters, zoals Jeanne d’Arc- of zijn ‘mad’ en lijden aan hysterie of depressie en tegenwoordig burn-out. De heksenjacht is een triest voorbeeld van wat het Westen deed met vrouwen die een ander geluid lieten horen. Historisch gezien is dit een gigantische aanslag op vrouwen geweest. Exacte cijfers zijn er niet, maar ze variëren van 60.000 tot 100.000 geëxecuteerden in Europa. En die heksen waren voor 80% vrouwen.

En hier komt ‘ons’ verhaal op de proppen. Eigenlijk zitten we in hetzelfde schuitje. De globalisering heeft ervoor gezorgd dat de ideeën van de moderniteit en het wetenschappelijk-technologisch denken ons allen hebben gedreven tot het declameren ‘het’ enige en juiste antwoord. Dat doen de hoogopgeleide ingenieurs van Al Qaida en de atheïstische wetenschappers in West-Europa, dat zeggen de wahabitische Saoedi’s en dat zeggen de ayatollah’s in Iran: wij hebben de waarheid in pacht. Door het verlies van symboliek en het niet meer belichaamd zijn van religie, wordt religie een overtuiging. En eens jij overtuigd bent, is het zaak de ander te gaan overtuigen desnoods met geweld. In Syrië worden momenteel alle bewijzen vernietigd dat religies ooit samenleefden in vrede. Radicalisering is een uiting van een diepere crisis, de crisis van betekenisgeving. Religie geeft ons verbinding met onze emotionele wereld, symbolen zeggen wat niet gezegd kan worden. De jonge mannen die nu de jihad strijden, zijn niet gedreven door religie, wel door een gewelddadige overtuiging die betekenis verleent aan hun bestaan dat getekend is door ervaringen van discriminatie en een gevoel van uitsluiting, soms al generaties lang. 

Kan er iets gedaan worden voor die jongeren die gaan strijden?, is er een therapie werd er gevraagd? Volgens prof. Ahmad zal het generaties duren voor de pijn en woede die in de harten en hoofden is geïnternaliseerd zich ten goede kan keren. En wat kunnen wij dan nu doen?, vroeg iemand anders. Want ook al kan je als individu de wereld niet veranderen, samen kunnen we misschien wel beweging creëren. De belangrijkste sleutel zit in bewustwording van dit alles en vanuit dat bewust in het leven staan, keuzes maken: om niet mee te gaan in blind materialisme, om je niet te laten beangstigen door Big Brother, om zo min mogelijk olie te gebruiken en energieonafhankelijk te leven zodat de petrodollars aan invloed verliezen. En zo kwamen we op die warme zomeravond van een gesprek over religie op een gesprek over een klimaatneutrale levenswijze. De transitie naar een leefbare wereld ligt fundamenteel in het toelaten van verschil! Monocultuur zorgt voor uitsluiting en geweld. Diversiteit brengt erkenning en vernieuwing. Dat is zo als we het over biodiversiteit hebben, net zo goed als we het over diversiteit tussen mensen hebben. Dat zei Vandana Shiva al jaren geleden, om maar even naar een andere wijze dame te verwijzen.

Persoonlijk hou ik ook een bijzonder gevoel over aan het weerzien met Durre. Hoewel zoveel ons zou kunnen scheiden, lijken we heel erg op dezelfde golflengte te zitten. We gebruiken beiden het verhaal van ‘the danger of a single story’ in onze vormingen en de uitspraak van Gandhi die aan bod kwam tijdens haar lezing ‘Be the change you want to see in the world’ had ik vooraf als een postkaartje op ieders stoel gelegd. Deze diepere connectie met elkaar geeft me hoop dat er wereldwijd heel wat mensen zijn die heel radicaal zijn, in de betekenis van het werken aan bewustwording van zichzelf en anderen in deze wereld. Het is het enige tegengif dat we momenteel in handen hebben. Laat de heks in jezelf maar los!

Waarom meisjes en vrouwen steeds geviseerd worden in het assimilatiediscours

Ursulinen Mechelen verbiedt het dragen van lange rokken of jurken. Los van wat het verhaal is en waarom de school dit doet, wil ik even een bedenking uiten. Vooral vanuit het vrouwzijn in deze superdiverse samenleving. Op één of andere manier zijn het steeds de vrouwen die gedisciplineerd moeten worden en dan nog via uiterlijke tekenen. Wat een vrouw draagt als kledij: van hoofd tot voeten, lees van hoofddoek tot lange rok, wordt met argwaan bekeken. En becommentarieerd, vooral door mannen met macht. ‘Het persoonlijke wordt politiek’, is een uitspraak van de tweede feministische golf en wat betreft dit onderwerp meer dan waar. Door hun kleding geven vrouwen aan te behoren tot bepaalde gemeenschappen en groepen en maken ze een maatschappelijk statement. In deze geseculariseerde samenleving zou je zo de bedekkende kleding kunnen zien als een opkomen voor het recht op een geloof, op religie. Het kan ook gelezen worden als een oordeel op de nietsonziende ontblootte samenleving, waar vrouwen aan de blikken van mannen worden overgeleverd. Zo zijn er vele lezingen mogelijk. Ook Chia Longman geeft in haar publicaties aan dat kleding een duidelijk facet vormt van maatschappelijke normering.  Wat een vrouw denkt is van weinig belang, wat ze draagt des te meer. Maar wat ik me in essentie afvraag is…

Waarom is er veel minder een debat in de samenleving en dus ook op scholen over de uiterlijke tekenen die jongens en mannen dragen? Hoe zij zich kenbaar maken als al dan niet gelovige? Via het disciplineren van vrouwen willen we integratie van (toekomstige) kinderen bewerkstelligen. En vervang het woord integratie hierbij maar door assimilatie. Het is een veelgebruikte strategie. Wereldwijd en doorheen de geschiedenis zijn het steeds vrouwen die worden ingezet om de strijd van een bepaalde groep voor een bepaald samenlevingsmodel te winnen. Agressie vanuit de machodominante samenlevingen wordt daarbij niet geschuwd. In Congo worden vrouwen ingezet als oorlogswapen, in de Middeleeuwen verbrandde men heksen, vaak vrouwen die mondig opkwamen voor hun  rechten of die de tijd vooruit waren met hun kennis.  En nu denk je waarschijnlijk, hoe durft ze dit te vergelijken? Door de dialoog met mijn studenten en het leren kennen van hun betekenisgeving , weet ik dat deze ‘beschaafde’ actie ook kwetst, ook mensen- en vrouwenrechten schendt.  En ook al zijn er verdomd goede argumenten om geen lange rok te hoeven dragen zelfs vanuit het geloof en zijn er terecht veiligheidsredenen vanuit de school om de rok te verbieden, in essentie gaat het hier om iets anders. De angst voor het vreemde en het vreemde beteugelen. En wie is echt de vreemde?? Ja, de vrouw en nu dus de vrouw met een kleurtje.  

Vanuit het feminisme kunnen we ook iets leren over de verhouding tussen minderheden en de dominante cultuur.  Luce Irigaray trekt de lijn door van de verhouding tussen man en vrouw naar de verhoudingen in een superdiverse samenleving. “To open a place for the other, for a world different from ours, from the inside of our tradition, is the first and the most difficult multicultural gesture.”De spanning tussen intimiteit en elkaar vreemd zijn is wat de verhouding tussen man en vrouw kenmerkt, maar ook de verhouding tussen de minderheden en de dominante cultuur in een samenleving. Het is de voortdurende balans tussen erkennen van gelijkheid - we zijn allemaal mensen, allemaal divers -  en het werkelijk plaats geven aan verschil. Eén van Irigarays boeken heet ‘Democracy begins between Two’. Voor haar is de basis van democratische verhoudingen het omgaan met gelijkheid en andersheid tussen de seksen.

Durre Ahmad, een Jungiaans psychologe uit Pakistan die ik een aantal keren mocht beluisteren, betoogde steeds dat de disciplinering van vrouwen een teken aan de wand is dat een samenleving  niet overweg kan met anderszijn en verschil.  Vanuit haar buitenstaandersblik (al 15 jaar bezoekt ze Vlaanderen) zegt ze het volgende: er bestaat een onvermogen ‘to bear mystery’: in deze zo op ratio gerichte samenleving, waar de wetenschap heilig wordt verklaard, hebben we het heel moeilijk met wat wij noemen ‘irrationaliteit’, emoties, geloof, transcendentie. De starre houding tegenover de hoofddoek is daar voor haar een voorbeeld van. Hoewel zij zelf een zeer liberale visie aanhangt als moslima op vlak van uiterlijke tekenen – waarmee ik niets zeg over de diepte van haar geloof – vindt zij dat het gesprek over de hoofddoek fundamenteel een gesprek tussen vrouwen moet zijn die de hoofddoek al dan niet dragen. De manier waarop er nu over hen beslist wordt, wakkert de invloed van bepaalde strekkingen binnen de islam die een meer fundamentalistischer visie vertegenwoordigen alleen maar aan. “Wat je aandacht geeft, groeit’, zegt David Cooperrider in de benadering van Apprecative Inquiry en het is precies wat er gebeurd is met de hoofddoek. ‘Wij’ hebben er een probleem van gemaakt en het probleem is alleen maar groter geworden. Bovendien voegt zij toe dat in elke samenleving het steeds het feminiene is dat de zondebok is. Daarom is de hoofddoek een symbooldossier.

Vaak zijn het net die meisjes die goed studeren, die een toekomstbeeld hebben, die op hun eigenwijze manier emanciperen, die beteugeld worden. Emanciperen via het geloof, ja, en dat zijn we niet(meer) gewend. Vanuit een keuze om een zelf te ontwikkelen in verbinding met een gemeenschap; ook iets waar we in deze op autonomiegerichte samenleving maar moeilijk bij kunnen. Als we deze jonge vrouwen voortdurend het gevoel geven dat ze geviseerd worden, gediscrimineerd en buitengesloten, wat hebben we dan bereikt?

‘Er zijn vele wegen naar emancipatie’, zei Anja Meulenbelteens. Ik denk dat er ook vele wegen naar integratie zijn. Zeker voor vrouwen . En zouden we niet beter bezig zijn met kansen te scheppen op sociaal-economisch vlak en talenten  te stimuleren bij deze jonge moslima’s dan hen te herleiden tot steeds maar weerkerende doek- en vlies discussies?  Als we echt om hun toekomst geven, geef hen dan het recht op het vormgeven van hun eigen toekomst!