Ruth Soenen is pedagoog en antropoloog en ontwikkelde een fascinatie voor het alledaagse. Je kent haar misschien door haar werk op de Antwerpse tram. Uren reed ze mee en observeerde ze wat er zich daar afspeelde in deze collectief gebruikte ruimte. Ze wees ons op de dynamieken van het kleine ontmoeten. Momenteel verlegt ze haar actieradius naar bibliotheken, scholen, culturele centra. Ze is ook nauwer gaan samenwerken met architecten. Gaandeweg ontdekte ze immers dat de ruimte zelf ook veel mogelijkheden biedt om zinvolle sociale interventies te doen. De sfeer die we er creëren, de manier waarop we die ruimte inrichten, de al dan niet aanwezige grenzen bepalen of en hoe een ruimte gebruikt zal worden. Conflicten zullen er altijd zijn in die collectief gedeelde ruimtes, maar je kan ze hanteerbaar maken. Dat is de optimistische boodschap die Ruth gisteren bracht op onze Thee en Taartbijeenkomst. Deze overtuigde dame verdient het gehoord te worden door velen, niet in het minst door beleidsmakers en liefst nog vóór er aan bouw-of renovatieplannen wordt gedacht.
Waar het meeste onderzoek zich focust op de sociale relaties die al bestaan in een buurt, school, bedrijf, gaan Ruth en haar team juist aan de slag met de relaties tussen onbekenden. Die kunnen soms verbindend zijn soms conflictueus, oppervlakkig en soms verrassend diepgaand. Wat alleszins typerend is is dat ze tijdelijk zijn en mobiel. In deze ruimtes heerst er ook relationele fluïditeit. Je kan kiezen om in relatie te gaan, je kan het ook niet doen, het hoeft niet. Dat is een groot verschil met de wereld van de intieme relaties waar je je niet zomaar aan kan onttrekken zonder gevolgen. Een interessante link zie ik hier met het hele denken over meervoudige identiteiten. In de publieke ruimte kan de blik op iemand soms snel wisselen. Meer nog, de ingangspoort van een andere sociale identiteit nemen, kan weer flexibiliteit in ons denken en handelen brengen en opent deuren. Een voorbeeld: in een speeltuin ontstaat er een uitsluitende dynamiek. Bepaalde kinderen laten andere kinderen nooit op de schommel. Deze speeltuin ligt in de joods-orthodoxe buurt in Antwerpen. De Vlaams-autochtone kinderen voelen zich uitgesloten. Hun moeders gaan aan het praten hierover en zoeken verklaringen in de joodse cuultur. Begrijpelijk en misschien ook zinvol. Maar geraken we niet veel verder in de oplossing als we dit vooral gaan bekijken als een dynamiek tussen kinderen? Soms is cultuur een zeer remmende factor om interactioneel vooruit te geraken. Aan cultuur kunnen/mogen we niet raken, daar blijven we af. Terwijl net hier het erbij-zijn me heel belangrijk lijkt. In het alledaagse, concrete bepaalde sociale interventies doen die een verschil maken.
Ruths werk gaat nog een stap verder. Ze verwijst in haar verhaal naar de ideeën van Lofland, een antropologe die in San Francisco veel veldwerk deed. Lofland spreekt over drie werelden waarin mensen zich bewegen. Er is de publieke sfeer, met interacties tussen onbekenden, er is de parochiale sfeer waar relaties tussen mensen groeien op basis van herkenning spelen en er steeds een risico is op uitsluiting van anderen die geïdentificeerd worden als niet-behorend tot. De derde wereld is die van onze intieme relaties, onze privésfeer. Interessant is dat in collectief gebruikte ruimtes deze 3 werelden ook aanwezig zijn, maar steeds wereld 1 de overhand weer neemt. Net op het snijvlak van deze werelden kunnen conflicten ontstaan, waar je met ruimtelijke ingrepen een verschil kan maken. Zo vertelde Ruth ons over haar werk in bibliotheken. Daar ontstaan vaak conflicten aan de leestafel. Mensen komen aan, bezetten de ruimte, er ontstaat een pikorde over wie het eerst welke krant mag lezen. Wereld 1 wordt stilaan wereld 2, een wereld van bekenden waar ranking en status een rol spelen en die zich gaandeweg sluit. Maar de leestafel bevindt zich een collectief gedeelde ruimte dus plots duiken daar anderen op, met een andere leeftijd, een andere kleur en vooral heel andere gewoontes die de bestaande sociale orde aan de leestafel gaan verstoren. Hier speelde het conflict zich af tussen blanke mannelijke senioren en jongeren met migratieachtergrond. Hoe ga je daar als bibliothecaris mee om? Regels en verboden installeren, repressief optreden,... vaak zette het geen zoden aan de dijk. Door anders te gaan kijken en te gaan analyseren wat er zich in deze gelaagdheid allemaal afspeelt, kwam er ruimte om op een andere manier te gaan interveniëren. De leestafel werd vergroot, er werden Ipads geïnstalleerd waardoor digitaal raadplegen mogelijk was en een groot schaakbord werd in de buurt van de leestafel geplaatst. Vooral daar ontstonden er interacties van een heel andere kwaliteit tussen experimenterende jongeren en wijze ouderen. Er werd geleerd van elkaar.
Deze indirecte manieren om het sociaal verkeer te regelen zijn veel minder normatief maar vragen wel wat van ons als actoren in die collectieve ruimte: anders leren kijken, analyseren vanuit wat is en wat er gedaan wordt ipv vanuit ons denken over en niet in het minst soms leren loslaten. Ook de openheid om van anderen te leren kan ons hier veel opleveren. Ruth vertelde hoe ze nu in organisaties de problemen die ontstaan met het nieuwe werken verbindt aan interactiewijzen van jongeren in wat we noemen 'concentratiescholen'. Het probleem is dat we vanuit ons Westerse ideaal vaak één interactiewijze maar tolereren gekoppeld aan één ruimte. Terwijl we net veel verschillende interatiewijzen zouden kunnen combineren in één ruimte. Dat vraagt creativiteit en improvisatie. Een insteek die ik herken in het werk van twee dames uit Nederland die onlangs een boek schreven over The corporate tribe. Danielle Braun en Jitske Kramer verbinden de werelden van ver en dichtbij om met een andere blik naar organisaties te kijken en daar te gaan interveniëren. Ook twee antropologen, ook twee eigenzinnige vrouwen. Laat ons deze andere geluiden koesteren. Ze kunnen ons heel wat inspiratie bieden voor onze samenleving-in-transitie!
